Verónica MartÃnez Venancio
La indumentaria de las mujeres y hombres de la cultura tének se enfrenta a la prueba de seguir existiendo, a pesar de la adopción de nuevas modas
Las artesanÃas más conocidas que realizan las mujeres tének, son los bordados hechos con puntos de cruz, la talega y manteles de diferentes tamaños, asà como su propia vestimenta.
El quesquem lo usan sólo cuando hay algún evento, como por ejemplo alguna fiesta como boda, bautizos o cuando danzan. El quesquem es bordado con cuatro colores, verde, rojo, naranja y rosa. El quesquem es adornado por barbitas utilizando los mismos cuatro colores mencionados anteriormente.
La talega es bordada de igual manera con los mismos colores, se cuelga al hombro y sirve para guardar la jÃcara, pan, lonche u otras cosas.
El petob es un adorno que utilizan las mujeres sobre la cabeza. Hecho con estambre de cuatro colores el verde, rojo, rosa y naranja formando un cÃrculo. Y sobre el petob se coloca una tela blanca o bordada.
La mujer tének usa falda o enredo negro con una faja que lo sujeta, una blusa colorida con holán, collares de diferentes colores, aretes colgantes y huaraches.
La vestimenta de los hombres es calzón, camisa de manta y un pañuelo rojo, aunque en la actualidad ya no lo usan, ahora usan pantalón de vestir camisa y un sombrero.
Actualmente se bordan con diferentes colores, que a cada quien le agrada o de un solo color.
Existe variedad de bordados con punto de cruz como bolsas, mochilas diademas, blusas, monederos y pulseras, entre otras cosas más.
La artesanÃa de los tének ha sido tradición familiar que ha pasado de generación en generación, y por el interés e iniciativa de los jóvenes prevalece, también gracias a maestros que les enseñan y les recuerdan a los alumnos cuáles son sus tradiciones y costumbres, y en eventos realizados por las escuelas, los niños se visten asà y danzan música tének.
In kotónilchik an uxumchik ani an inik kâal an tâajbilab tének kâwajat ti tâajnal ti kwentaj abal walam ka xeâtsineâ ejat, maj kâwajat an it kotónlabchik xi xoweâ lej waâats.
In tsejkomtaláb axi u lej exlanchab an uxum tének pel an chukuxtaláb tsâejkadh tâidhbadh kâal walim i cruz, ejtÃl an talega ani an kâwachim pilchik in pakdhaâ anÃâ antsana jayej i n tsejkal kwetém in kotónil.
An dhayem u eyendhab expidh kâal i ajib com ejtil i tomkinél, pujantaláb o tam u bixom. An dhayem chukudh kâal tseâ mukuxtaláb, an yaxuâ,tsakniâ, tsâokoy,ani rosa. An dhayemblab kâwajat adornado kâal i bedhextaláb ani u eyendhab jayetsâe an tseâ i mukuxtaláb xi uluw okâox.
An talega chukudh jayetse kâal an mukuxtaláb, u punwáb kâal an okóblek ani u eyendhab abal ka dhayaâ an timaâ, pan, tsâinÃl, i pilchik yan jantâoj.
An petob pel jun i adorno axi in eyendhal an uxumchik kâal in okâ. Tsâejkadh kâal tseâ i mukuxtaláb an yaxuâ, tsakniâ, rosa ani tsókoy tsâejkadh kwechochól. Ani ebál kâal an petob u punwab juni puch dhaniâ o chukudh.
An uxum tének in eyendhál in lakab tâunuâ kâal jun i wikâ kâal xi wikâan an in lakab, juni kotón tsâóat kâal in olan, collares, tsâamuxláb bedhel, ani pajabláb.
In kotonil an inikchik pel i calzon, kotón ti manta ani juni tsák pañuelo ti xoweâkâe yabats in eyendhal, xoweâ u kotninal kâal i pantalón de vestir ani in kotón ani in xumpelél.
Ti xowékâ u chukwáb kâal pilchik i mukuxtaláb axi jun in kulbetnál o kâal jun expidh i pukux.
Waâast yan i chucuxtaláb kâal walim i cruz com etil mi bolsas, mochilas, diademas, kotónchik, monederos, pulceras, pilchik yan jantâoj.
In tsekomtaláb an ténekchik lej tal kâal an tâajbiláb kâal an yanetal ani kâwajat u tâajnal etsâey an okâaoxchik in watâbanchal axi talbel tal, kâal in tsálpaltal ani abal in leâ kin exobnaâ an kwitolejchik xoweâ watseyej an tsejkomtaláb, jayetsej kâakânamal an exóbchixchik in exóbchal an axóbalchik jauxeâ jats in biyál tâajbilab an bichow, kâal juni ajib tâajadh kál an atáj exobintaláb an tsakamchik u kotninal ani u bixomchik an kâaniláb tének.
emsavalles© 2006 - 2024 Todos los derechos reservados. Queda prohibida la publicación, retransmisión, edición y cualquier otro uso de los contenidos sin previa autorización.
Emsavalles Publicidad, Escontría, 216-A, Zona Centro, Ciudad Valles, S.L.P. Tel:481-382-33-27 y 481-381-72-86. emsavalles@hotmail.com. contabilidad@emsavalles.com
No. de Certificado de Reserva Otorgado por el Instituto Nacional del Derecho de Autor: 04-2021-071615041800-203