Jueves, 25 de Abril de 2024
CIUDAD VALLES, S.L.P.
DIRECTOR GENERAL.
SAMUEL ROA BOTELLO
Semana del 01 de Mayo al 07 de Mayo 2015

El origen del maíz/In wa’tsintal an ídhih

El origen del maíz/In wa’tsintal an ídhih

Verónica Martínez Venancio



Hasta el día de hoy el ser humano ha venerado el maíz, un alimento esencial para vivir.

Existen varias historias sobre el origen del maíz, y en la principal, el Dios del maíz es “Dhipak”.

La leyenda del dios Dhipak cuenta que una anciana llamada k’olénib que podía convertirse en un animal salvaje, un día cosechando calabazas de pipián que había cultivado, encontró una que estaba de gran tamaño y dentro de ella descubrió a una niña a la cual llamó dhakpénk’ách, y la anciana la crío.

Una mañana, estando la anciana y su nieta a la orilla del río, la niña miró hacia arriba de un árbol donde estaba un tordo que había sido enviado a la tierra por el Dios muxi’ que llevaba consigo una semilla, al levantar la cara la niña, el pájaro dejo caer la semilla y ésta cayó a su boca, con el paso del tiempo, dhakpénk’ach quedo embarazada.

Alos 9 meses, el niño nació mientras que la madre falleció, de esta manera la anciana tuvo que cuidarlo, pero al no conocer la identidad del padre del niño la anciana lo rechazaba, le puso como nombre pe’no’ que significa “algo recogido de la calle o camino” pero en realidad este niño era Dhipak, dios del maíz.

Mientras el niño fue creciendo, hacía travesuras y cada día la anciana k’olénib, se molestaba, hasta que un día se le ocurrió como castigo meterlo en un hormiguero para que fuera devorado, pero las hormigas no le hicieron nada, estando ahí 15 días el niño Dhipak, se convirtió en gran maizal.

Al darse cuenta la abuela molesta, fue a corta el maizal y se marcho a su casa, pero cuando nuevamente volvió a la milpa, se dio cuenta que había retoñado, entonces, se espero a que dieran las mazorcas, lo desgrano y fue a arrojar al río los granos para que los peces se los comieran pero en lugar de que eso sucediera, los peces se juntaron hasta que después de ello, se volvió a transformar el niño.

El niño quedó en el mar junto con su abuelo Muxi, pero como el niño fue enviado desde el principio a quedarse en la tierra después le fue ordenado por su abuelo que su deber era quedarse con los humanos, ya que él es Dhipak, dios del maíz, alimento de los humanos.

En la actualidad, en Tamaletón, Tancanhuitz; se realiza un ritual de voladores, donde los danzantes se ofrendan para el dios del maíz Dhipak, y existe la participación de la gente para comunicarse con la naturaleza y la vida.

La sociedad que conforma una comunidad ha continuado con la tradición en el cultivo de maíz, ya que es un medio para la subsistencia familiar; se acostumbra la veneración de un Dios donde la gente ora y da ofrenda para recibir una mejor cosecha, usando como ofrenda para sus cultivos el bolim, el vino, el café y el atole.

El maíz tiene mucha importancia en la cocina, y ha sido un alimento para la humanidad, indispensable y muy útil para la convivencia familiar. Ha sido y es la base para la alimentación de los pueblos indígenas.


Ma xo’wek’ij an atiklabchik in k’ak nalchik an idhidh, an k’apnél a xi exbadh abal an ejetalab

Wa’ats yan i biyalchik t’ílab a xi in olnál jant’odha’ ti wa’tsin an ídhidh, ani xi ok’ox jats an dios k’al an ídhidh jats ”Dhipak”.

An biyál t’ilab k’al an pulik mám Dhipak in olnal abal juni achláb in bijíl k’olénib in éjtowal ka wenk’on ti pojkax ko’nél, juni k’ichaj tam in pútsiyal i dhúk’uk’ a xi in t’ayamal, in ela’ junakej lej ti púlik junti in alkóm k’wajatak jun i t’ele’ ts’ik’ach a xi púnchin ti in bijíl dhakpénk’ach ani an achlab jats in beletna’.

Juni i k’ichaj k’wajatak an achlab ani in mómobil k’al an its’e’, an ts’ik’ach in met’a’ walk’i’ k’al juni i te’elom junti k’wajatak jun i ts’ók a xi abnének k’al a dios muxi’ i nedhalak k’al jaja’ jun i ichichlab, tam an ts’ik’ách in tsu’uw an ts’ítsin in jila’ ka ijkan a n ichichlab ani axé’ ijkan k’al in wi’, tam wat’eyits a k’ij dhakpénk’ach jilk’an yab naptal.

Tam ti in ko’oyits beléw i its’, jun i tsakam kwitól wa’tsil po an mimláb tsémets, antsaná an achláb in beletna’ po kom yab in exlálak jita’ jats an tataláb, an achláb yan in le’ak, in punchij ti in bijíl pe’no’ a xi in le’ ki in uluw “jant’oj a xi penadh ti an bél” po a xi lej chubax axé’ an kwitól Dhipak dios k ‘al an idhidh.

Tam an kwitól u puwelits, in t’ajalak yan jant’oj ani an áchlab k’olénib, u tsakudhabak, ma tam jun a k’ichaj in tsálpay abal ki in pidha’ jun i castigo ki in baliy k’al in k’ima’ i dhanits abal ka k’apat, po an dhanits yab jant’oj in t’ajchij, k’wajiy tana’ 15 k’ichaj an kwitól Dhipak, wenk’on tam ti pulik ém

Tam in t’aja’ ti kwentaj an áchlab tsácuy, k’alej ki in t’ak’iy in ém ani k’alej ti in k’ima’, po tam ti wichiy junil k ‘al in ts’úlelil, in tsu’uw abal pudhnének junil, tam, in aichij ma ki in ko’oy, an wa’y, in ixiy ani k’alej ki in bet’na’ ti an its’ej abal an to’olchik ki in k’apuw, po ani’ yab wat’ey, an to’olchik in tamkuy an idhidh abal talbél ka wenk’on ti kwitól.

An kwitól jilk’on ti an lejem k’al in mám Muxi, po com an kwitól abnének ma ti ok’oxakits a bal ka jik’on ti an tsabál talbel uchan k’al in mám jajá’ in kwa’al in uchbíl ka jilk’ol k’al an atiklabchik, com jats Dhipak dios ti an idhidh, in k’apnelil atiklabchik.

Xowé’ , ti Tamaletón, Tancanhuitz; u t’ajnal jun i biyal t’ajbiláb k’al an voladores, junti a xu bixomchik in t’ajal abal an dios k’al an idhidh Dhipak, ani u otselchik an atiklabchik abal ka kawin k’al xi wa’ats an tsabál ani an ejatalab .

An atiklabchik a xi kwajat k’al an kwenchalab in t’ajaleyej k’al an biyal an t’ajbiláb ti an biyal t’ajbilabk’al an t‘ayoblab an idhidh. Kom jats juni in alwa’ abal ki in pijjchij an yanetal; u t’ajnal jayej an k’aknaxtalab abal a Dios junti an atiklabchik u olnal ani in bijnál i ts’akchixtalab abal ki ko’oy alwa’ an alilab, k’al an ts’akchixtalab in bijnal an bolim an vino, an kapéj ani an wat’ab.

An idhidh lej exbadh abal an cosina, ani jats in k’apuwal abal an atiklabchik, exbadh ani lej ka eyendha’ abal ki k’wajiy k’al a yanetal. Jats ani jats a xi ok’ox abal in k’apuwal an nkwenchal ténekchik.

 


emsavalles© 2006 - 2024 Todos los derechos reservados. Queda prohibida la publicación, retransmisión, edición y cualquier otro uso de los contenidos sin previa autorización.
Emsavalles Publicidad, Escontría, 216-A, Zona Centro, Ciudad Valles, S.L.P. Tel:481-382-33-27 y 481-381-72-86. emsavalles@hotmail.com. contabilidad@emsavalles.com
No. de Certificado de Reserva Otorgado por el Instituto Nacional del Derecho de Autor: 04-2021-071615041800-203 04-2022-080212185100-30.